Høgfjellstur arter

I bloggen denne gangen skal eg ta for meg 10 ulike pensumartar vi kom over på vår høgfjellstur den 5 til 10 september. Eg skal fortelje litt om kva som kjenneteikner dei ulike artane, og i nokre tilfeller litt om kva dei kan ha blitt brukt til før og no.

Foto: Are Moníz Wergeland

Skogsnelle.

Foto: ukjent

Botaniske kjenneteikn.

Skogsnella, Equisetum sylvaticum, er ei av i alt 18 snelleartar. Det er ei stråliknande ledda plante, som er einaste gjenværandes slekt av Sphenoppsida, som i karbontida dominerte jorda med artar opp til 30 meter høgde (Wikipedia, 2017). Snella blir vanlegvis mellom 10-70cm høge, og er mest vanleg å finne i Mai-juni i fuktig og mager jord, sump og barskog, myrkanter, enger, veikanter og grøfter (Mossberg og Stenberg, 2007). Skogsnelle er nokså vanleg plante i noreg, og har ei utbreiing på den nordlege halvkule. Den når heilt opp til 1300 moh i Tynset (Wikipedia, 2017). 

Tepperot.

Foto: Rolv Hjelmstad

Botaniske kjenneteikn.

Tepperot, Potentilla erecta, er ei 10-30 cm høg fleirårig urteplante. Den korte jordstengelen er tjukk og kraftig, og rølig innvendig når den snittast. Blomstane sitt enkeltvis på lange stilkar, og dei er gule og karakteristiske med sine fire kronblad som sitt som eit kors. Rota inneheld mykje garvestoff og har ein snerpande samk (Urtekildens planteleksikon, ukjent 2017)

Einer.

Foto: http://www.rolv.no/urtemedisin/medisinplanter/juni_com.htm

Botaniske kjenneteikn

Einer er vårt mest utbredte bartre og stammer fra Sypressfamilien. Det latinske navnet er Juniperus commúnis. På fjellet er den ei lav eller krypandes busk. Frøet sitt i ei bærkongle (Einebæret). Einebæret er grønt første året og gråblått det andre året. Einer veks i tørr skog og på beitemark og hei  i fjellet (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007) Einer veks frå Lindesnes til Nordkapp. Høgaste noterte vekststad er 1730 moh. i Jotunheimen og 1065 moh. i Sør-Troms. Einer er svært tilpasningsdyktige og kan vokse i nesten all slags jord bare den får nok lys. Einer er alt ifrå små busker, til trær opptil 15 meter (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007)

Bruksområder
Einer har mangen anvendelsesområder. Den har vert brukt blandt anna til luftige låveveggar, hesjestaur og sledemeier. I folkemedisin har utkok av einer vert brukt mot sjukdommar og utøy blandt folk og fe. Einebær brukast i dag blandt anna som krydder både i visse brennevinssortar og i mangen matrettar (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Gran.

Marius har god kontroll på dei ulike tresortane og viser dei gledelig fram.

Foto: Are Moníz Wergeland

Botaniske kjenneteikn
Gran er eit stort tre. Den har kortare nåler enn furu, og barken er gråbrun. Konglene er 10-15cm lange og hengende. På samme måte som furu er gran skogdannande. Den krev noko fuktigheit, men stiller elles ikkje serlige krav til jordsmonnet. Gran som veks opp mot snaufjellet, er mindre og veks ofte i små grupper (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007). Grana kan bli så stort som opptil 48 meter, og har sin hovedutbreiing på Austlandet og nordover til Rana i Nordland. Vest for fjellkjeda veks den berre i enkelte indre dalfører på vestlandet, og den veks også aust i Finnmark (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, (2007).

Bruksområder
Trevirke frå gran brukast blandt anna i papirindustrien og til husbygging. Juletreet har også tradisjonelt vert av gran (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Furu.

Foto: https://web.stagram.com/p/BRZEWvZg9Qy

Botaniske kjenneteikn

Furu blir eit stort tre når det får stå i fred. Nålene veks to og to saman. Konglene er kortskafta, 3-6cm lange og spisse. Eldre tre har grov bark som er mørkebrun nederst og bleik brunraud øverst. Furu er skogdannandes og veks både på nærfattig og næringsrik grunn (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007). Furu finst i nesten heile landet. Den er vanleg i randområda og fjelldalar, men mangler i høgfjellstraktene. Furuskogar har i sør-norge ei høgdegrense på rundt 950 meter. Furua er eit stort tre som kan nå opptil 35 meter (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Bruksområder

I økonomisk verdi er furua kun slått av gran. Furu har i alle tider vert rikt utnytta, først og fremst til  husbygging og møbelproduksjon (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Snøull.

Foto: Svein Hjelmset

Botaniske kjenneteikn

Snøull er knytta til fjellet og veks enkeltvis frå ein krypandes rotstokk. Den opptrer ofte i massevegetasjon og kan få store myrflater til å sjå ut om dei er dekka av snø. Ullhodet er kvitt, svært tett og heilt rundt (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007). Snøull er utbredt i heile vår fjellkjede. Høgste noterte vekststad er 1840 moh. i Jotuheimen og 1320 moh. i Troms. Snøullen blir vanlegvis mellom 10-30cm høg (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Bruksområder

Det har i tidlegare tider vert forsøkt å lage klede av myrullen. Ullhåra blei plukka og blanda saman med saueull eller bomull. Resultatet blei eit mjukt og kvitt garn. Det viste seg i midlertid at ullhåra var for sprø til å brukast som garn. Myrull har derimot vert brukt til fyll i dyner og puter (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Blåbær.

Foto: Tor Beisvåg

Botaniske kjenneteikn
Blåbær er vår mest populære bærsort. Stengelen er kantet og grønn. Planten greiner seg, både over og under bakken, og kan danne store matter. Krona er krukkeforma og rødlig. Bæret er blåsvart med søt smak og rødfiolett saft. Blåbær veks i lyngskogar og heier (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007). Blåbær blir vanlegvis mellom 10-50cm høg og er svært vanleg i heile landet. høgste noterte vekststad er 1700moh. i Jotunheimen og 1100moh. i Troms. I Alpene er den funne opp til 2800moh. Totalutbredelsen omfattar Europa og Asia (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Bruksområder
Blåbær er rik på antioksidanter. Bæret brukast både til saft, syltetøy og som råstoff til vin og likør. Planten inneheld mykje garvestoff og brukast fortsatt som eit mageregulerande middel (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Bjørk.

Foto: http://www.life.no/inspirasjon/nysgjerrig/bjork-og-chaga

Botaniske kjenneteikn
Bjørka er ei av våre mesr vanlege løvtrær her i Norden, kjent for sine karakteristiske svart/kvite stamamr, men også allergiproblema bjørkepollen kan bringe med seg om våren (Terese Alven, Ukjent 2017). Bjørka veks over heile Noreg, og dannar skoggrense mot fjellet og den arktiske sgoggrensa mot tundraen. Verdens nordlegaste forekomst av bjørk finn man i Oksvågdalen i Lebesby kommune i Finnmark. Treet trivst med mykje lys og lett fuktig jord (Wikipedia 2017).

Bruksområder
Bjørka er eit velkjent tre, som gir eit middels tungt, seigt og hardt virke for materialer. Noko som kanskje er meir ukjent er at bjørka produserer drikkbar sevje, xylitol og etbare knoppar. I tillegg veks det ein sopp i barken til treet som er noko av det mest trendy i helseverdenen akkurat no, nemleg chaga. Chaga har ein mild, røykaktig smak, og kan kjøpast som malt pulver, teposar eller som kosttilskudd. Du kan til og med smaksette chagateen din sjølv med for eksempel mandelmelk, agave og kanel. Det passar også godt å blande den med varm sjokolade (Terese Alven, ukjent)

Engsoleie.

Botaniske kjenneteikn

Engsoleie er ein av Noregs vanligste plantar. Den er formrik og kan inndelast i fleire underartar. Planten består av ein opprett greinete stengel. Blada er sterkt flikrete. Blomsten er knallgul. Den veks i stort sett alle naturtypar. På fjellet veks den i enger, åpen skog og snøleier, og den finst også heil opp på snaufjellet. På gode vekststader kan den opptre i tusentall  (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007). Engsoleie blir mellom 20-75cm høg og finst i heile fjellkjeda vår. Høgste noterte vekststad er 1870moh. sørpå og 1560moh. i Troms. I Alpene er den funne heilt op til 2500moh. (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Bruksområder

I følge ein gammal barneleik kunne engsolei avsløre smørelskarar. Dersom blomsten gav eit gjenskinn når den blei holdt under haka, var vedkommande ein smørelsker. Engsoleie kallast derfor også for smørblomst. Heile planten er giftig og blir dermed normalt ikkje beita, men i tørka tilstand forsvinn giftvirkninga, slik at planten i tørt høy ikkje gir noko skade  (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Ryllik.

Foto: Guren Efferus

Botaniske kjenneteikn

Ryllik er også ein av våras vanlegaste plantar. Den kjenneteiknast av halvskjermar av kvite (skjelden rosa) små blomster. Blada er sterkt oppdelte. Planten har eit godt utvikla rotsystem, som kan gi store lokale forekomstar. Vekstplassen er grøftekantar, tørre enger, bakkar og åpen skog.  (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007). Ryllik blir rundt 10-60cm høg, og er vanlig i heile landet opp til snaufjellet. Høgte noterte vekststad er 1590moh. på Filefjell i Sør-Noreg og 760moh. i Troms. Høgst notert i Europa er 2800moh. i Pyreneene (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Bruksområder

Ryllik er ein gammal kultur- og medisinplante og var tatt i bruk av ineserane allerede for 4000 år sidan. Achilles brukte ryllik til å lege soldatane sine sår. Te av ryllik har vert brukt som eit universalmiddel mot nesten alle slagt plager. Ryllik er ellers brukt i brennevin, i øl og som krydder i maten  (Kristoffersen T, Det blomstrende fjellet, 2007).

Referanseliste:

Alven, T (henta 27.09.17) http://www.life.no/inspirasjon/nysgjerrig/bjork-og-chaga

Kristoffersen T (2007) Det blomstrende fjellet Vigmostad & Bjørke AS

Mossberg og Stenberg (Flora 2007).

Wikipedia (ukjent 28.09.17) www.wikipedia.no